حضرت ابراهیم مشهور به ابراهیم خلیل، بر طبق روایات، 3000 سال پس از آفرینش آدم یا 1263 سال پس از نوح، به دنیا آمد.
محققان، سرزمین بابل یا شوش یا حران را زادگاه ابراهیم میدانند. حضرت ابراهیم دومین پیامبر اولوالعزم است. ابراهیم در بین النهرین به پیامبری مبعوث شد و نمرود حاکم زمان خود و مردم آن ناحیه را به آیین توحید دعوت کرد.
عده کمی دعوت او را پذیرفتند و چون او از ایمانآوردن آنها مأیوس شد، به فلسطین مهاجرت کرد. پیامبران هر سه دین توحیدی جهان، یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت، از فرزندان ابراهیم به شمار میآیند.
برپایه آیات قرآن، قوم بتپرست ابراهیم، او را بهجهت آنکه بتهایشان را شکسته بود، در آتش انداختند، اما آتش به فرمان خدا سرد شد و ابراهیم از آن سالم بیرون آمد.
اسماعیل (ع) و اسحاق (ع) دو فرزند ابراهیم و جانشینان او هستند. نسب قوم بنیاسرائیل که پیامبران زیادی از بین آنها ظهور کرد و همچنین حضرت مریم مادر حضرت عیسی، از طریق اسحاق به ابراهیم (ع) میرسد. پیامبر اسلام هم به اسماعیل فرزند دیگر او نسب میبَرد.
قرآن بنای خانه کعبه و دعوت مردم به مناسک حج را به ابراهیم نسبت داده و او را خلیل الله (دوست خدا) معرفی کرده است. طبق آیات قرآن او پس از آزمودهشدن با بلاها ازجمله ذبح فرزندش به فرمان خدا، علاوه بر نبوت به مقام امامت هم نائل شده است.
ولادت
بیشتر محققان، سده ۲۰ قبل از میلاد را تاریخ ولادت ابراهیم دانستهاند و برخی از آنها رقم دقیقتر ۱۹۹۶ قبل از میلاد را ذکر کردهاند.
در منابع اسلامی چندین شهر به عنوان زادگاه ابراهیم (ع) ذکر شده است. بهگفته تاریخ طبری برخی بابل یا کوثا از نواحی سواد عراق را که در آن زمان نمرود در آنها حکومت میکرده، زادگاه ابراهیم دانستهاند و برخی دیگر محل ولادت او را الورکاء (اوروک) یا حرّان بیان کرده و گفتهاند بعداً پدرش او را به بابل یا کوثا منتقل کرد.
در روایتی از امام صادق (ع)، «کوثا» زادگاه ابراهیم و محل استقرار نمرود ذکر شده است. ابن بطوطه جهانگرد قرن ششم قمری، از محلی به نام بُرص میان حله و بغداد در عراق یاد کرده که گفتهاند زادگاه ابراهیم بوده است.
پدر ابراهیم
درباره نام پدر ابراهیم اختلاف هست. در عهد عتیق این نام، ترح ضبط شده است که در منابع تاریخی مسلمانان، تارُخ یا تارَح ذکر شده است.
در قرآن آمده است: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ» (هنگامی که ابراهیم به پدرش آزَر گفت). برپایه این آیه برخی از مفسران اهلسنت آزر را پدر حضرت ابراهیم دانستهاند؛ اما مفسران شیعه «اَب» را در این آیه به معنی پدر نمیدانند. به گفته آنها کلمه «اَب» در عربی علاوه بر پدر، درخصوص عمو، جد و سرپرست و… نیز به کار میرود.
بر اساس گزارش منابع تاریخی، در سالی که ابراهیم (ع) به دنیا آمد، به دستور نمرود هر نوزادی را که به دنیا میآمد، به قتل میرساندند؛ چرا که منجمان پیشبینی کرده بودند در این سال کودکی به دنیا خواهد آمد که بنای مخالفت با دین نمرود و پیروانش را میگذارد و بتها را میشکند. برای همین مادر حضرت ابراهیم، از ترس نمرودیان او را داخل غاری در نزدیکی خانهاش گذاشت و بعد از پانزده ماه شبانه از غار بیرون آورد.
ازدواج و فرزندان
همسر نخستینِ ابراهیم ساره است و ابراهیم (ع) بنا به نقل تورات در اور کلدانیان با او ازدواج نمود. از تورات برمیآید که او خواهر ناتنی ابراهیم بوده است؛ اما مطابق با روایات شیعه، ساره دختر خاله ابراهیم و خواهر لوط (ع) بوده است.
برطبق یکی از این روایات، ابراهیم (ع) در کوثا با او ازدواج نمود و او صاحب مال فراوانی بود که پس از ازدواج حضرت ابراهیم با او، به تملک ابراهیم (ع) درآمد و حضرت ابراهیم آنها را زیادتر نمود؛ به نحوی که در منطقه زندگی او کسی بهاندازه او مال و حشم نداشت.
ابراهیم از ساره فرزنددار نمیشد؛ از این رو ساره، کنیز خود هاجر را به او بخشید و ابراهیم از او صاحب فرزندی به نام اسماعیل شد. ابراهیم پس از چند سال از ساره هم صاحب فرزند شد که نام او را اسحاق گذاشتند.
تولد اسحاق ۵ یا ۱۳ سال بعد از اسماعیل دانسته شده است. بنا به برخی نقلها، هنگام تولد اسحاق، ابراهیم (ع) بیش از ۱۰۰ سال داشته و ساره ۹۰ ساله بوده است و طبق نقلی دیگر اسحاق سی سال بعد از اسماعیل متولد شد و ابراهیم (ع) در آن زمان ۱۲۰ سال داشت.
گفتهاند ابراهیم (ع) پس از در گذشت ساره با دو زن دیگر ازدواج کرد که از یکی صاحب ۴ پسر و از دیگری صاحب ۷ پسر شد و مجموع فرزندان او به ۱۳ پسر رسید.
ابراهیم (ع) در قرآن
در قرآن ۶۹ مرتبه از ابراهیم یاد شده است. سورهای هم بهجهت پرداختن به داستان زندگی ابراهیم، به نام او نامگذاری شده است.
قرآن درخصوص ابراهیم ازجمله به نبوت و دعوت او به توحید، امامت او، ذبح فرزند، معجزهٔ زندهشدن چهار پرنده پس از مردن و سردشدن آتش پرداخته است.
نبوت، امامت و خلیلاللهی
در آیاتی چند از قرآن، از نبوت حضرت ابراهیم و دعوت او به توحید سخن آمده است. همچنین در آیه ۳۵ سوره احقاف از پیامبران اولوالعزم نام آمده است که طبق روایات، ابراهیم از جملهٔ آنان و دومین پیامبر اولوالعزم پس از حضرت نوح (ع) است.
مطابق با آیه ۱۲۴ سوره بقره، خداوند حضرت ابراهیم (ع) را پس از چند امتحان به مقام امامت نصب کرد. به نظر علامه طباطبایی مقام امامت در این آیه به معنای هدایت باطنی است؛ مقامی که رسیدن به آن، لازمه برخورداری از کمال وجودی و مقام معنوی ویژهای است که پس از مجاهدتهای بسیار به دست میآید.
بر اساس آیات قرآن، خداوند ابراهیم را به عنوان خلیل (دوست) برگزیده است. از اینرو به خلیل الله ملقب شده است. برپایه روایاتی که در علل الشرایع نقل شده، کثرت سجده، ردنکردن خواسته دیگران و درخواست نکردن از غیرخدا، اطعام دادن و عبادت شب از دلایل انتخاب او به عنوان خلیل از سوی خدا بوده است.
ابراهیم، پدر پیامبران
مطابق با قرآن ابراهیم جد تعدادی از پیامبران بعد از خود است. فرزند او اسحاق جد بنیاسرائیل است که از نسل او پیامبرانی از جمله یعقوب، یوسف، داوود، سلیمان، ایوب، موسی، هارون و دیگر پیامبران بنیاسرائیل متولد شدند.
همچنین نسب حضرت عیسی از طریق مادرش مریم (ع) به حضرت یعقوب فرزند اسحاق میرسد. بنابر روایات اسلامی نسب حضرت محمد (ص) به اسماعیل پسر دیگر ابراهیم میرسد. به همین جهت او را ابوالانبیاء (پدر پیامبران) لقب دادهاند.
معجزات
طبق آیات قرآن، سردشدن آتش و زندهشدن چهار پرنده از معجزات حضرت ابراهیم بودهاند:
سردشدن آتش: طبق آیات ۵۷ تا ۷۰ سوره انبیاء، ابراهیم پس از آنکه دید قومش از پرستش بتها دست برنمیدارند، بتها را شکست و این کار را به بت بزرگ نسبت داد و گفت اگر بت سخن میگوید، از او بپرسید. بتپرستان در برابر استدلال او فرو ماندند، اما دست از اعتقاد خود برنداشته، او را به سبب شکستن بتها در آتش انداختند؛ اما آتش به دستور الهی بر او سرد شد.
زندهشدن چهار پرنده: بنا به آیه ۲۶۰ سوره بقره، خداوند در پاسخ به درخواست حضرت ابراهیم برای دیدن زندهشدن مردگان، او را مأمور نمود که چهار پرنده را ذبح و با هم مخلوط کند و بر فراز چند کوه قرار دهد. او این کار را انجام داد و سپس پرندگان را فرا خواند. آنها زنده شدند و به سوی او آمدند.
هجرت
در آیه ۷۱ سوره انبیاء در مورد ابراهیم (ع) آمده است: «ما او را به همراه لوط به سرزمینی بردیم که در آن برای جهانیان برکت نهادهایم.» برخی کتاب های تفسیری سرزمین مورد اشاره در این آیه را شام یا فلسطین و بیت المقدس دانستهاند. در روایت امام صادق (ع) نیز بیت المقدس به عنوان مقصد هجرت ابراهیم (ع) معرفی شده است.
بنای کعبه
در آیه ۱۲۷ سوره بقره آمده است که حضرت ابراهیم به کمک فرزندش اسماعیل، کعبه را بنا نمود و به فرمان خدا مردم را به مناسک حج دعوت کرد. مطابق برخی روایات، کعبه نخستین بار توسط حضرت آدم علیهالسلام بنا شد و ابراهیم آن را بازسازی کرد.
ذبح فرزند
یکی از امتحانهای الهی حضرت ابراهیم مأمورشدن او به ذبح فرزندش بود. مطابق با گزارش قرآن، ابراهیم در خواب دید که فرزندش را ذبح میکند.
این موضوع را با پسرش در میان نهاد و فرزندش از او خواست که به فرمان خدا عمل کند؛ اما هنگامی که ابراهیم، فرزندش را در قربانگاه خواباند تا ذبح کند، ندا آمد: «ای ابراهیم، خوابت را تحقق دادی.
بهراستی ما نیکوکاران را اینگونه پاداش میدهیم [که نیت پاک و خالصشان را بهجای عمل میپذیریم]. بهیقین این آزمایش روشن بود و ما فرزندت را در برابر قربانی بزرگی [از ذبح شدن] رهانیدیم.»
قرآن نام فرزند ابراهیم را که به ذبح او مأمور شد، نبرده است. درخصوص آن، هم میان شیعیان و هم میان اهل سنت اختلافنظر وجود دارد. برخی میگویند اسماعیل بوده و برخی دیگر آن را اسحاق میدانند. شیخ طوسی معتقد است از روایات شیعه برمیآید که اسماعیل بوده است.
ملاصالح مازندرانی در شرح فروع کافی این نظر را دیدگاه مشهور بین علمای شیعه دانسته است. در زیارت غُفَيله (زیارت مخصوص امام حسین (ع) در نيمه رجب) نیز آمده است: …سلام بر تو اى وارث اسماعيل ذبيح خدا!
ابراهیم در عهدین
در عهد عتیق ابتدا از حضرت ابراهیم با نام اَبرام یاد شده است؛ اما در باب ۱۷ آمده است: «اما اینک عهد من با توست و تو پدر اُمتهای بسیار خواهی بود و نام تو بعد از این ابرام خوانده نشود؛ بلکه نام تو ابراهیم خواهد بود؛ زیرا که تو را پدر امتهای بسیار گردانیدم.»
بنابر روایت عهد عتیق، ابراهیم به قبایل آرامی که از جزیرة العرب به کرانههای فرات در شمال سوریه کوچ کرده بودند، نسب میبرد. مطابق با باب ۱۱ سِفْر پیدایش، تارح پدر ابراهیم، همراه ابراهیم، ساره و لوط از اور کلدانیان به قصد کنعان سفر کرد و چون به حرّان رسید، در آنجا توقف کرد و همانجا مرد.
برخی از این مطلب نتیجه گرفتهاند که زادگاه ابراهیم اور کلدانیان بوده است؛ بااینهمه در ابتدای باب ۱۲ حران زادگاه ابراهیم و سرزمین پدری او معرفی شده است.
مطابق با تورات، ابراهیم تا ۷۵ سالگی در حرّان ماند و بعد از آن به امر خداوند از حرّان به کنعان رفت و همسرش ساره و برادرزادهاش لوط و برخی از مردم حرّان را نیز با خود برد و در آنجا در شرق بیتئیل خیمه زدند و محلی برای ذبح بنا کردند. پس از آن به سبب وقوع قحطی ناچار به مصر کوچ کردند، اما پس از چندی از مصر به بیتئیل بازگشتند و بعداً به حبرون (الخلیل) نقل مکان نموده، در آنجا ساکن شدند.
در تورات آمده است که ابراهیم هنگام ورود به مصر، همسر خود ساره را به عنوان خواهر خود معرفی کرد تا خود را از آسیب مصریان به طمع دستیابی به همسرش حفظ نماید؛ در نتیجه فرعونِ مصر که مفتون زیبایی او شده بود، او را بدون مانعی به همسری گرفت و به خاطر او به ابراهیم نیکی نمود. اما خداوند فرعون و اهل خانه او را به سبب آن به بلایای سختی مبتلا نمود. علامه طباطبائی این بخش از داستان ابراهیم در تورات را با استناد به مناسبنبودن آن با مقام نبوت و روح تقوا، به همراه تعارضات دیگرِ تورات در داستان ابراهیم (ع)، دلیلی بر تحریف تورات میداند.
عهد عتیق، اسحاق (ع) را فرزند ذبیحِ ابراهیم معرفی نموده است. در مواردی هم ذبیح تنها فرزند ابراهیم دانسته شده است. همچنین در تورات آمده است که خداوند در کنعان با حضرت ابراهیم عهد بست که از نیل تا فرات را به فرزندان او که از نسل اسحاق پدید میآیند، عطا کند.
در عهد جدید نیز از ابراهیم در ۷۲ موضع یاد شده و نسب عیسی مسیح از طریق اسحاق (ع) با ۳۹ واسطه (متی، ۱: ۱-۷) یا ۵۴ واسطه (لوقا، ۳: ۲۴-۲۵) به وی متصل شده است. ایمان ابراهیم در عهد جدید به عنوان عالیترین ایمان یاد شده است؛ زیرا غریبانه در فلسطین -که سرزمین او نبود- به فرمان خدا زیست و فرزند خود را به قربانگاه برد.
وفات
ابراهیم (ع) ۱۷۹ یا ۲۰۰ سال عمر کرد و در حبرون واقع در فلسطین که امروزه الخلیل نامیده میشود، از دنیا رفت.