
تقویم جلالی، دقیق ترین تقویم جهان
انسانهای نخستین از پدیده های طبیعی قبل مشاهده مستقیم، که به فواصل زمانی مرتب و منظم تکرار می شدند، در تعیین واحدهای مختلف زمان استفاده می کردند.
از میان این پدیده ها، حرکت چرخشی زمین، حرکت ماه به دور زمین و حرکت ظاهری سالانه خورشید حول محور زمین پذیرفته ترین سامانه اندازه گیری زمان را تشکیل داده اند، چون بررسی حرکت زمین، ماه و خورشید از جمله مطالعات نجومی است، از این روی، تعیین زمان و به تبع آن استخراج گاهشمار یا تقویم، در حکم شاخه ای از علم نجوم درآمد.
گاهشمار هجری خورشیدی که مورد استفاده ما ایرانیان است، 6 مارس 1079 میلادی (پانزدهم اسفندماه ) توسط حکیم عمر خیام نیشابوری تکمیل و به تقویم جلالی معروف شده است، زیرا در زمان حکومت جلال الدین ملکشاه سلجوقی تنظیم شده بود.
گاهشماري جلالي بر اساس گاهشماري يزدگردي و نيز اختلاف اول فروردين در گاهشماري يزدگردي با موضع اصلي خورشيد و زمان دقيق ورود آن به نقطه اعتدال بهاري طراحي شده است.
این تقویم را یکی از دقیقترین گاهشماریها دانستهاند، زیرا تا پیش از تنظیم تقویم جلالی، «کبیسه»ها یا حساب نمیشدند و یا به شکلی در تقویم جای میگرفتند که باز خود مشکلاتی را پدید میآورد؛ بنابراین، آنچه گاهشمار جلالی را برجسته کرده است، شیوه محاسبه کبیسههاست.
چنان که میدانیم هر سال ۳۶۵ روز و پنج ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و منظور از کبیسه همین پنج ساعت و اندی است که منجمان از قدیم در این فکر بودهاند که با آن چه کنند.
در دوره ساسانی، پس از هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب میکردند. به این معنا که پس از ۱۲۰ سال اول، فروردین دو ماه و بعد از ۱۲۰ سال دوم، اردیبهشت دو ماه و به همین ترتیب تا اسفندماه در نظر گرفته میشد تا کبیسه محاسبه شود.
پس از اسلام این کار به فراموشی سپرده شد و در نتیجه، بین سال عرفی و سال حقیقی اختلاف به وجود آمد؛ به طوری که دیگر نوروز، یعنی اول فروردین، با اول بهار مطابقت نداشت.
این بود که جلالالدین ملکشاه از گروه از اخترشناسان که خیام جوان در رأس آنها بود، خواست که این مشکل را برطرف کنند. آنها وقتی که رصد کردند، دیدند که ۲۱ روز از سال طبیعی جلو افتادهاند، یعنی متوجه شدند که روز نوروز آنها در ۲۱ فروردین واقع شده و به همین دلیل، آنها در سال ۴۵۸ هجری سال خود را ۲۰ روز عقب کشیدند.
تقویم جلالی به استناد پژوهش محققان و گفتههای اخترشناسان، دقیقترین گاهشمار جهانی است. در برابر تقویم اروپایی که در هر ۲۵۰۰ سال یک روز خطا دارد، گاهشمار جلالی در هر ۱۰ هزار سال یک ثانیه خطا دارد.
همچنین سال قمری در هرسال ده روز با سال حقیقی اختلاف دارد که موجب اختلالات و اشکالات زیادی در محاسبات می شد، اما با اختراع تقویم جلالی و استفاده از آن این مشکل برطرف شد.
همچنین بخوانید: تبدیل تاریخ میلادی به شمسی
تقویم ایرانی
تقویم ایرانی برگرفته از گاهشماری جلالی بهطور رسمی در ایران و نواحی مجاور آن استفاده میشود. یک تقویم خورشیدی است که به دقت از فصلهای نجومی تبعیت میکند، بنابراین به دانستن زمان دقیق اعتدال بهاری نیاز داریم.
قوانین این تقویم سادهاند. سالها ۱۲ ماه دارند که از هجرت پیامبر از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ بعد از میلاد شروع شدهاند. یک سال جلالی در اولین روز بهار نجومی یا در روز بعد از آن که به ترتیب منطبق با این است که لحظه اعتدالی قبل یا بعد از ظهر حقیقی به وقت تهران (تقریباً حدود ۱۲:۰۷) اتفاق بیفتد، شروع میشود. در۶ ماه اول سال همه ماهها۳۱ روز و در ۶ ماه دوم در یک سال کبیسه همه ۳۰ روز دارند. در سالهای معمولی (غیر کبیسه) آخرین ماه سال ۲۹ روزهاست؛ بنابراین هر فصل با ۳ ماه متوالی منطبق است.
انتظار میرود که تقریباً هر چهار سال در تقویم ایرانی یک سال کبیسه باشد و این نظم مشهور در تقویم خورشیدی است. به علاوه معمولاً بعد از هر ۳۲ سال (بعضی اوقات بعد از ۲۸ یا ۳۶) یک سال معمولی اضافه میشود یعنی به جای ۳ سال متوالی، ۴ سال متوالی ۳۶۵ روزاست.
گاهشمار ایرانی احمد بیرشک
احمد بیرشک، ریاضیدان، تقویم نگار، پژوهشگر تاریخ علم، و مدرسه دار ایرانی، کتابی با عنوان “گاهشماری ایرانی” دارند که ویرایش سوم آن در سال 1379 توسط “بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی” به چاپ رسیده است. ایشان در این کتاب تاریخ ایرانی را از 2346- تا 2000 خورشیدی بررسی کرده اند و معادل میلادی و قمری آنرا ثبت کرده اند.
به گزارش وبسایت time.ir؛ تفاوتی که تقویم ایشان با تقویم جلالی دارد، این است که ایشان دوره 2820 ساله را به عنوان اصل محاسباتشان در نظر گرفته اند که طبق صحبت ها و مقاله دکتر حیدری ملایری دقت لازم را ندارد. این اختلاف در محاسبات در برخی از سال ها خود را نشان می دهد، برای نمونه طبق تقویم جلالی سال 1403خورشیدی کبیسه است اما طبق کتاب گاهشماری ایرانی بیرشک، کبیسه نیست.
از گاهشمار این کتاب که صرف نظر کنیم، این کتاب شامل اطلاعات ارزشمندی پیرامون زمان وقوع رویدادهای تاریخی است که میتواند قابل ارجاع و استناد باشد.