شاید تاکنون واژه «خیامی» یا اصطلاح «خیام خوانی» را شنیده باشید. در نگاه اول، این نام ممکن است ذهنتان را به سمت خراسان بزرگ و شهر نیشابور، زادگاه حکیم عمر خیام ببرد. اما باید بدانید که «خیامی» یکی از کهن‌ترین انواع موسیقی ایرانی است که در استان بوشهر شکل گرفته است. هنری بومی از جنوب ایران که تاریخچه جذابی دارد و شنیدن آن، تجربه دلنشینی خواهد بود.
اگر به بوشهر، زادگاه این موسیقی، سفر کردید، حتما فرصتی برای تماشای اجرای خیام خوانی در نظر بگیرید. این راهنما، همچون سفری مجازی، شما را به جنوب گرم و شرجی ایران می‌برد و با نوای ماندگار این موسیقی آشنا می‌کند. اگر به اشعار خیام علاقه‌مند هستید، خرید رباعیات خیام می‌تواند درک عمیق‌تری از فلسفه و محتوای این موسیقی به شما بدهد. همراه ما باشید تا بیشتر درباره این هنر شنیدنی بدانید.
فلسفه و ماهیت خیام‌خوانی
خیام‌خوانی یکی از محبوب‌ترین موسیقی‌های بومی بوشهر است که نه تنها در این استان، بلکه در سراسر ایران و حتی فراتر از مرزها طرفدار دارد. این سبک بر پایه خواندن رباعیات خیام شکل گرفته و همان‌طور که از نامش پیداست، تمرکز اصلی آن مرور اشعار این شاعر بزرگ است.
رباعی یکی از کامل‌ترین قالب‌های شعری در دنیاست. شعری چهار مصرعی که در هر بیت آن حکمی صادر می‌شود و اندیشه‌ای عمیق نهفته است. خیام در رباعیاتش از ناپایداری دنیا، سختی‌های زندگی و گذر زمان سخن می‌گوید. او دنیا را به چالش می‌کشد و در نهایت، به این نتیجه می‌رسد که نباید درگیر غم گذشته و ترس از آینده بود، بلکه باید لحظه حال را غنیمت شمرد و از آن لذت برد.
خیامی بوشهر هم بازتابی از همین نگاه است. این موسیقی روایت رنج و تلاش آدم‌هایی است که برای خوشبختی می‌جنگند؛ از ماهیگیرانی که دل به دریا می‌زنند، بی‌آنکه بدانند آیا با دست‌های پر برمی‌گردند یا نه. اما در عین حال، خیام‌خوانی فقط درباره سختی‌ها نیست؛ بلکه دعوتی است به پذیرش زندگی، پذیرش رنج‌ها و حتی جشن گرفتن در میان غم‌هایی که دیر یا زود می‌گذرند.
البته گاهی در میان اجراهای خیام‌خوانی، ابیاتی از حافظ، سعدی و بابا طاهر هم شنیده می‌شود. چراکه نگاه آن‌ها به دنیا و زندگی، شباهت زیادی به خیام دارد.
پیشکسوتان این هنر
با شنیدن آثار به جا مانده از خیام‌خوانی، می‌توان نام‌هایی چون باقر آرامی، جهانبخش کردی زاده و محمد شریفیان را به یاد آورد؛ بزرگانی که متأسفانه دیگر در میان ما نیستند.
اما خوشبختانه ناخدا خدر عزیززاده، یکی از پیشکسوتان موسیقی و آیین‌های بوشهر، همچنان فعال است و به اجرای این هنر می‌پردازد. ساز تخصصی او فلوت است و در کنار خواندن، نواختن این ساز را نیز بر عهده دارد.
در کنار استادان قدیمی، نباید نقش چهره‌های معاصر و جوانی مثل محسن شریفیان را نادیده گرفت. او که شناخته شده‌ترین چهره موسیقی بوشهر در ایران و جهان است، این نوع موسیقی را از نظر ساختار و مفهوم، سبک منحصر به فردی در میان موسیقی نواحی ایران می‌داند.
خیام‌خوانی چگونه اجرا می‌شود؟
حمید اکبری، نوازنده ۲۸ ساله بوشهری که از سال ۱۳۸۰ به طور جدی و حرفه‌ای، نوازندگی سازهای کوبه‌ای محلی را آغاز کرده، درباره اجرای خیام‌خوانی می‌گوید: «نی جفتی» و «فلوت» مهم‌ترین سازهای این سبک هستند که در کنار سازهای کوبه‌ای و چند خواننده، اجرای خیام‌خوانی را شکل می‌دهند و فضای دلنشینی برای شنوندگان ایجاد می‌کنند.
او در مورد بخش‌های مختلف این اجرا می‌گوید:
ابتدا یکی از رباعیات خیام خوانده می‌شود. پس از آن، بخش دیگری از موسیقی بوشهری به نام «یزله» اجرا می‌شود که ریتمی تند دارد. سپس نوبت به «شپ زدن» (دست زدن) می‌رسد و دوباره دو یا چند بیت رباعی خوانده شده و حاضران آن را تکرار می‌کنند.
در محافل خیامی معمولاً چند خواننده با هم اجرا دارند و به ندرت پیش می‌آید که تنها یک نفر خواننده مجلس باشد.
بداهه‌خوانی در مراسم خیام خوانی چیست؟
در مراسم خیام خوانی بوشهر، رسم بر این است که شاعران و خوانندگان، بر اساس توان و ذوق خود، اشعاری را هم وزن و هماهنگ با رباعیات خیام، به صورت بداهه می‌سرایند. این بداهه خوانی، مهارتی خاص و هنرمندانه است که هر کسی از پس آن برنمی‌آید.
زیبایی این اشعار، همراه با شور و نشاط مراسم، فضای جمع را پرانرژی و شاد می‌کند. رقص و شادمانی همراه این اجراها، به حدی است که حتی میهمانان و حاضران را هم ترغیب به مشارکت می‌کند.
کجا می‌توان خیام خوانی بوشهری را تماشا کرد؟
خیام‌خوانی، مانند بسیاری از نواهای اصیل بوشهری، ریشه در کوچه پس‌کوچه‌های قدیمی این شهر دارد. از گذشته تا امروز، این مراسم در جشن‌ها، حنابندان، شب نشینی‌ها و محافل خصوصی که در خانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها برگزار می‌شوند، اجرا شده است. امروزه نیز اگر بخواهید اجرای زنده خیام خوانی را ببینید و بشنوید، باید سراغ قهوه خانه‌ها و کافه‌های سنتی بندر بوشهر را بگیرید.
خیام‌خوانی در کافه‌های قدیمی این شهر، علاوه بر ایجاد فضایی شاد و پرهیجان، به زنده نگه داشتن این آیین سنتی و معرفی آن به ایرانیان و گردشگران خارجی کمک می‌کند. ترکیب صدای فلوت یا نی جفتی با ضرب‌آهنگ سازهای کوبه‌ای و دست زدن حاضران، فضای خاصی ایجاد می‌کند که حتی از دور و از میان کوچه‌های باریک شهر نیز شنیده می‌شود.
خیام‌خوانی در فستیوال‌های موسیقی بوشهر
ریشه‌های کهن این موسیقی باعث شد فستیوالی محلی به نام «کوچه» شکل بگیرد. این رویداد که قرار بود هر سال در اسفند ماه برگزار شود، محلی برای اجرای ترانه‌های مردمی از سراسر ایران بود. خیام‌خوانی نیز یکی از بخش‌های اصلی این فستیوال بود که در طول ۶ روز اجرا می‌شد تا همه اقوام ایران با آن آشنا شوند. این فستیوال تنها دو سال برگزار شد و از اسفند ۱۳۹۸، هم زمان با شیوع کرونا، متوقف شد.
با این حال، هنوز هم در برخی شب‌ها، از کوچه‌های بوشهر، صدای خیام‌خوانی به گوش می‌رسد. در کافه‌ها و قهوه خانه‌های قدیمی شهر، نغمه نی‌انبان و فلوت و آواز خیام خوانان بوشهری همچنان جاری است. یکی از مکان‌هایی که می‌توان این اجراها را تماشا کرد، «کافه حاج رئیس» در بوشهر است.
خیام‌خوانی در ایام خاص و مناسبت‌ها
در تعطیلات نوروز، بازار قدیم بوشهر و کافه‌های سنتی شهر با اجرای خیام خوانی، پذیرای مسافران نوروزی می‌شوند. علاوه بر این، در اواخر اردیبهشت ماه، هم‌زمان با زادروز خیام نیشابوری، برخی از خانه‌های سنتی و اقامتگاه‌های بومگردی بوشهر، گروه‌های خیام‌خوانی را دعوت می‌کنند تا اجراهایی برای گردشگران و علاقه‌مندان داشته باشند.
سخن پایانی
خیام‌خوانی، فراتر از یک موسیقی محلی، بخشی از هویت فرهنگی بوشهر است. این آیین کهن، تنها یک اجرای هنری نیست، بلکه روایتی از زندگی، رنج، امید و پذیرش حال است. از گذشته‌های دور تا امروز، خیام‌خوانی در کوچه‌ها، قهوه‌خانه‌ها و محافل شبانه زنده مانده و همچنان با صدای نی‌جفتی و فلوت، همراه با ضرباهنگ دست‌ها و آواز جمعی، در دل شب‌های بوشهر طنین انداز می‌شود.
این موسیقی، با وجود تغییرات زمانه، همچنان توانسته اصالت خود را حفظ کند. چه در جشن‌ها و شب‌نشینی‌های محلی، چه در کنسرت‌های رسمی.
البته که حفظ و ادامه این هنر، نیازمند حمایت و تلاش است. پیشکسوتان و هنرمندان جوانی که این موسیقی را زنده نگه داشته‌اند، میراث داران یکی از ارزشمندترین نغمه‌های ایرانی هستند. امید است که با توجه بیشتر به این هنر، خیام‌خوانی همچنان جاری بماند و در نسل‌های بعد نیز ادامه پیدا کند، تا صدای رباعیات خیام، با آن نگاه تیزبین و فلسفی، همچنان در گوش جان مردم بپیچد و طنین انداز باشد.