چهارشنبه سوری برای همه ما یک روز هیجان انگیز و در عین حال خطرناک بوده و هست. در این مطلب به بررسی تاریخچه و آداب و رسوم ان در ایران باستان و قرون اخیر پرداخته ایم و صدمات چهارشنبه سوری و راه های پیشگیری از آن را نیز بررسی کرده ایم.
تاریخچه چهارشنبه سوری
به گزارش انشا سرا به نقل از سایت برترینها؛ يکي از سنت هاي باستاني ايرانيان برگزاري جشن چهارشنبه سوري بوده که شب چهارشنبه آخر هرسال، ايرانيان در همه شهرها با برپايي آتش، مراسم باشکوهي برگزار مي کردند. واژه «چهارشنبه‌سوری» از دو واژه چهارشنبه که نام یکی از روزهای هفته‌است و سوری در زبان کُردی که به معنی سرخ است ساخته شده‌است (این مطلب سندیت تاریخی و علمی ندارد) که در آن آتش بزرگی تا صبح زود و برآمدن خورشید روشن نگه داشته می‌شود.
اين آيين از آن جهت به غروب آخرين سه شنبه (شب چهارشنبه) موکول شده است که زرتشت، با رسيدگي حساب هاي گاهشماري به تنظيم و تدوين دقيق تقويم توفيق يافت و آن سالي بود که تحويل سال به سه شنبه اي مصادف شد که نيمه آن سه شنبه تا ظهر، جزئي از سال کهنه و نيمه بعدازظهر جزو سال نو به حساب آمد و چون آغاز هر روز را در نيمه شب همان روز مي دانستند، بنابراين فرداي آن سه شنبه را نوروز شناختند و شبش را جشن گرفتند و آتش افروختند و از آن پس آن شب را چهارشنبه سوري قرار دادند.
به يک عقيده ديگر ايرانيان مراسم آتش افروزي در آستانه سال نو را پس از قبول اسلام، در آخرين چهارشنبه سال قرار داده اند، تا از عقيده اعراب پيروي کرده باشند که روز چهارشنبه يا «يوم الاربعا» را شوم و نحس مي دانستند. درمورد وجه تسميه «چهارشنبه سوري» عقيده دارند، به مناسبت آتش افروزي، آن شب را «سور» (سرخ) ناميده اند. (روزنامه ابتکار)
شواهد دلالت بر آن دارد كه این جشن از اوایل قرن هفتم هجری به دست فراموشی سپرده شد، سپس با عناوینی دیگر از سده‌های دهم معمول شد.
هاشم رضی در كتاب گاه شماری و جشن‌های ایران باستان، درباره چهارشنبه سوری می نویسد: «ایرانیان در یكی از چند شب آخر سال جشن سوری را كه عادت و سنتی دیرینه بود، با آتش‌افروزی همگانی برپا می‌كردند.
انشا در مورد چهارشنبه سوری
اما چون اساس تقسیم آنان در روزشماری بر آن پایه نبود كه ماه را به چهار هفته با نام‌های كنونی روزها بخش كنند، لاجرم در شب چهارشنبه آخر سال چنین جشنی برگزار نمی‌شد. روزشماری كنونی بر اثر ورود اعراب به ایران باب شد.
بی‌گمان سالی كه این جشن به شكلی گسترده بر پا بوده مصادف با شب چهارشنبه شده است و چون در روزشماری تازیان چهارشنبه نحس و بدیمن به شمار می‌آمده از آن تاریخ به بعد شب چهارشنبه آخر سال را با جشن سوری به شادمانی پرداخته و بدین وسیله می‌كوشیدند نحوست چنین شبی را از بین ببرند. (سایت آفتاب)
دکتر کورش نيکنام موبد زرتشتی و پژوهشگر در آداب و سنن ايران باستان، عقيده دارد که چهارشنبه سوری هيچ ارتباطی با ايران باستان و زرتشتيان ندارد و شکل گيری اين مراسم را پس از ورود اعراب به ايران می داند. دکتر نيکنام در اين باره می گويد:”ما زرتشتيان در کوچه ها آتش روشن نمی کنيم و پريدن از روی آتش را زشت می دانيم.
در گاه شماری ايران باستان و زرتشتيان اصلأ هفته وجود ندارد. ما در ايران باستان هفت روز هفته نداشتيم. شنبه و يکشنبه و… بعد از ورود اعراب به فرهنگ ايران وارد شد.
ما پيش از تسلط اعراب بر ايران هر ماه را به سی روز تقسيم می کرديم. و برای هر روز هم اسمی داشتيم . هرمز روز، بهمن روز،… برای ما سال ۳۶۰ روز بوده با ۵ روز اضافه ( يا هر چهار سال ۶ روز اضافه ).
ما در اين پنج روز آتش روشن می کرديم تا روح نياکانمان را به خانه هايمان دعوت کنيم.” بنابراين اينکه ما شب چهارشنبه ای را جشن بگيريم ( چون چهارشنبه در فرهنگ عرب روز نحس هفته بوده ) خودش گويای اين هست که چهارشنبه سوری بعد از اسلام در ايران مرسوم شد.”
“بنابراين، اين آتش چهارشنبه سوری بازمانده آن آتش افروزی ۵ روز آخر سال در ايران باستان است و زرتشتيان به احتمال زياد برای اينکه اين سنت از بين نرود، نحسی چهارشنبه را بهانه کردند و اين جشن را با اعتقاد اعراب منطبق کردند و شد چهارشنبه سوری.” (دکتر کورش نيکنام موبدیار، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ ایران باستان، نماینده زرتشتی ها در مجلس هفتم شورای اسلامی)
گرد آوردن بوته، گيراندن و پريدن از روی آن و گفتن عبارت “زردی من از تو، سرخی تو از من” شايد مهمترين رسم شب چهارشنبه سوری است. هر چند که در سالهای اخير متاسفانه اين رسم شيرين جايش را به ترقه بازی و استفاده از مواد محترقه و منفجره خطرناک داده است.
چگونه چهارشنبه سوری بی خطر داشته باشیم؟
اگر می خواهیم چهارشنبه سوری بی خطری داشته باشیم باید موارد زیر را رعایت کنیم:
-مواد سوختی و ترقه رادرمقادیرکم یا انبوه هرگز در منزل نگهداری نکنیم.
-به خاطر داشته باشید همواره استفاده نادرست و بی‌رویه از وسایل آتش‌بازی و روشن کردن آتش‌های بزرگ حوادث ناگواری به دنبال دارد.
-از آتش زدن لاستیک، هیزم، کارتن خالی و امثال این‌ها چه در واحدهای مسکونی و چه در معابر، کوچه و خیابان خودداری شود.
-کبریت و مواد آتش‌زا را از دسترس کودکان دورنگه داریم.
-به فرزندان خود در مورد خطرات بازی با آتش و مواد محترقه و منفجره آگاهی لازم را بدهیم.
-در شادی‌های فرزندان دلبندمان مشارکت کنیم تا همیشه نظاره‌گر گل خنده‌هایشان باشیم.
-در تهیه وسایل آتش‌بازی بی‌خطر و مفرح فرزندانمان را همراهی کنیم و از نگهداری مواد محترقه، تهیه و ساخت وسایل آتش‌بازی دستی توسط آنها اکید جلوگیری شود.
-از پارک اتومبیل در کوچه‌ها و معابر تنگ خودداری کنیم، چراکه آتش‌بازی در نزدیکی وسایط نقلیه که حامل بنزین و مواد سوختی هستند در صورت کمترین نشت و حتی در شرایط عادی این وسایل را مبدل به بمبی می‌گرداند که چاشنی انفجار آن کشیده شده است.
-مراقب اعمال و رفت‌وآمد فرزندان خود بوده و به آنها جهت پرهیز از آتش و ترقه‌بازی و ساخت مواد منفجره دستی هشدار دهیم.
-به صاحبان فروشگاه‌های مواد شیمیایی و رنگ‌فروشی‌ها توصیه می‌کنیم که از فروش هرگونه مواد آتش‌زا و مواد شیمیایی به کودکان و نوجوانان خودداری نمایند.
-حتی‌الامکان درب محل‌هایی مثل انبارداری، زیرزمین، بالکن، پشت‌بام و … را که ممکن است فرزندتان ترقه‌ها و مواد محترقه و منفجره را در این محل‌ها نگهداری نماید قفل نموده و از رفت‌وآمد فرزندان خود به این مکان‌ها ممانعت کرده و این محل‌ها را روزانه موردبررسی و تفحص قرار دهیم.
-در صورت روشن کردن آتش توصیه می‌گردد آتش در حجم کم باشد و از هیزم، کارتن خالی و امثالهم که دارای شعله زیاد هستند، استفاده نشود.
-از قرار دادن ظروف تحت‌فشار ازجمله کپسول، اسپری، حشره‌کش‌ها و … بر روی آتش جداً خودداری کنیم.
-از پرتاب فشفشه و موشک بر روی شاخه درخت‌ها، پشت‌بام و بالکن منازل خودداری کنیم.
-در موقع پریدن از روی آتش از البسه بزرگ و گشاد و از نوع آتش‌گیر استفاده نکرده و از تجمع در این‌گونه محافل خودداری کنیم.
-از نگهداری مواد محترقه و وسایل آتش‌بازی (حتی وسایل و مواد استاندارد) در نزدیکی وسایل حرارتی و برقی خودداری نماییم.
-کودکان و نوجوانان از اقشار آسیب‌پذیر هستند استفاده از این مواد توسط آنان خطرات جدی به همراه داشته سلامت آنان را به خطر انداخته و مرگ را به دنبال خواهد داشت. در صورت نگهداری حتی مواد آتش‌بازی کم‌خطر حتماً آن را در جای خشک و خنک نگهداری کنیم.
– بقایای مواد آتش‌بازی را سریعاً جمع‌آوری نکنیم حتماً ۱۵ تا ۲۰ دقیقه صبر کرده بعد آن را جمع‌آوری کرده و در یک سطل محتوی آب بریزیم و سپس دفع کنیم. حتی‌المقدور با ریختن مقداری خاک در زیر محل برپایی آتش، از آسیب رساندن به سطح آسفالت معابر جلوگیری شود.
-پس از پایان مراسم در نظافت محله با کارگران شهرداری همکاری نماییم.
-مواد آتش‌بازی (منفجره و محترقه) را به‌طرف افراد دیگر پرت نکنیم.
-هیچ‌گاه مواد آتش‌بازی (منفجره و محترقه) را در ظروف شیشه‌ای یا فلزی قرار نداده و استفاده نکنیم، زیرا در صورت انفجار ذرات آن به اطراف پر تاپ شده و سبب صدمات و خطرات جانی خواهد شد.
-از نزدیک شدن به موادی که برای انفجار یا احتراق آماده کرده‌اند دوری‌کنیم خطر از دست دادن عضوی از بدن و یا مرگ را به همراه خواهد داشت. قطع عضو، ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر است، بااحتیاط و پرهیز از رفتارهای پرخطر زندگی را برای خود و دیگران تلخ نکنیم.
-هرساله شاهد حوادث رقت‌آوری ازجمله سوختگی‌های شدید، از دست دادن چشم و یا پاره شدن پرده گوش در ایام چهارشنبه‌سوری هستیم این مواد را شوخی نگیریم، زیرا با هستی خود بازی کرده‌ایم.
-حتی‌الامکان برای روشن کردن آتش از محل‌های تعیین‌شده توسط شهرداری منطقه استفاده نماییم.
-از برپایی آتش در معابر باریک و در نزدیکی پست‌های برق یا ایستگاه‌های تقلیل فشار گاز و پارکینگ‌های عمومی پرهیز نماییم.
-نگهداری مواد محترقه غیراستاندارد برخلاف قانون بوده و می‌تواند خسارات جبران ناپذیری برای خود و دیگران به همراه داشته باشد.
-با رعایت حقوق شهروندی از پرتاب نارنجک و مواد محترقه به ساختمان‌ها که موجب آسیب رساندن و بد منظر کردن آنها و سیمای شهرمان می‌گردد، خودداری نماییم.
– از ریختن مواد سریع الاشتعال مانند نفت، بنزین و غیره بر روی مواد آتش گیر و همچنین از قرار دادن ظروف تحت فشار از جمله کپسول، اسپری، حشره کش‌ها و غیره بر روی آتش خودداری کنیم.
– حتی الامکان وجود یک کپسول خاموش کننده آتش پودری در نزدیک محوطه آتش ضروری است، از دسترسی به کپسول اطفاء حریق و جعبه کمک‌های اولیه اطمینان حاصل نمایید.
-در صورت امکان یک رشته شیلنگ آب در نزدیکی محوطه آتش آماده گردد تا در صورت لزوم، بتوان از آن استفاده کرد.
– حتماً قبل از ترک محل از خاموش بودن آتش مطمئن شویم.
-در صورت بروز هرگونه حریق و یا حادثه ضمن حفظ خونسردی در اسرع وقت با تلفن ۱۲۵ (ستاد فرماندهی سازمان آتش نشانی) و ۱۱۵ (پایگاه اورژانس) تماس گرفته و مراتب را با ذکر نوع حادثه و نشانی دقیق اطلاع دهیم.
-در صورت مواجهه با فردی که دچار سوختگی شده، ضمن حفظ خونسردی ورعایت اقدامات اولیه در سوختگی با آتش مصدوم را هرچه سریعتر به مرکز بهداشتی، درمانی منتقل کنیم یا در صورت شدید بودن مصدومیت با اورژانس ۱۱۵ تماس بگیریم.
-زنان باردار بهتر است در این شب به جز موارد ضروری از منزل خارج نشوند، چون شوک ناشی از انفجارهای مواد محترقه باعث سقط جنین می‌شود.
-خرید، فروش، حمل و نگهداری هر گونه مواد منفجره و محترقه و ناریه جرم است و مستوجب مجازات‌های شدید خواهد بود.